Discours du Premier ministre lors des Journées diplomatiques

Dames en Heren,

Vorige week overleed Michaël Gorbatsjov.

In het Westen zien wij in hem de wegbereider van het einde van de koude oorlog, de hereniging van Duitsland, de ontmanteling van de communistische dictatuur in Centraal- en Oost-Europa, de uitbreiding van de Europese Unie en de NAVO.

Maar in het land waar hij zes jaar aan de macht was, bekijken ze dit volledig anders. Gorbatsjov wordt door velen van zijn landgenoten uitgespuwd.

Zo zie je maar. Geschiedenis is nooit eenduidig. En er komt ook nooit een einde aan die geschiedenis. Soms vertraagt ze en soms versnelt ze.

Dat we vandaag in een versnelling zitten, dat is duidelijk.

Tegen die achtergrond van een versnellende geschiedenis, wil ik het vandaag met jullie hebben over de drie grote thema’s die de politieke en diplomatieke actualiteit beheersen:

• energie en klimaat
• economie
• veiligheid.

Drie uitdagingen die gekende zekerheden in de prullenmand gooien, voor grote delen van onze bevolking maar ook voor het beleid.

Drie uitdagingen die te groot zijn voor ons land, en bij uitbreiding alle Europese landen, om alleen aan te pakken.

Drie uitdagingen die alleen via doorgedreven multilaterale samenwerking een oplossing kunnen vinden.

In de eerste plaats binnen de Europese Unie en binnen de NAVO.

En dus moeten we ons ook de vraag stellen hoe het met die instellingen gesteld is. En vooral, hoe het zit met de positie van ons land in die instellingen.

Zijn die instellingen fit for purpose om antwoorden te vinden en oplossingen aan te reiken? Hoe kan ons land binnen die instellingen zijn belangen vrijwaren tijdens deze versnelling van de geschiedenis?

Fundamentele vragen, voor ons allen hier, op nauwelijks zestien maanden van het begin van het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie.

Énergie et climat

Aujourd’hui, nous vivons « a perfect storm ».

Une combinaison d’événements et de circonstances qui, une fois cumulés, génèrent une crise sans précédent.

La guerre en Ukraine. La sécheresse extrême causée par le réchauffement climatique. Les flux migratoires. Les conséquences économiques et sociétaux de la crise du corona. La pression croissante sur nos démocraties libérales, gonflée par le « fake news », les faits alternatifs et les autocrates démagogues.

Tous ces éléments chamboulent en profondeur le marché de l’énergie, provoquant une sévère onde de choc économique et menaçant d’instabilité notre société.

La guerre en Ukraine, associée à la dépendance de l’Europe de l’énergie fossile russe, aurait déjà à elle seule poussé les prix de l’énergie vers le haut.

Mais ajoutez à cela le faible niveau des eaux de nos rivières et les problèmes des centrales nucléaires françaises, et vous obtiendrez un cocktail toxique pour notre société, nos citoyens et nos entreprises.

Comment éviter que notre population s'appauvrisse, que notre réseau économique s’atrophie, que la compétitivité européenne s'étiole et que le populisme prenne le dessus ?

Car les prix de l'énergie en Europe sont deux fois plus élevés qu'en Asie et dix fois plus élevés qu'en Amérique du Nord. La désindustrialisation nous menace.

C’est pourquoi, depuis six mois, depuis le sommet européen de Versailles en mars pour être précis, nous plaidons sur la scène européenne pour une réponse européenne.

Un coup de frein à l’envolée des prix du gaz, lié à des achats groupés européens de gaz.

Une action décisive au printemps aurait pu limiter la contamination du marché de l'électricité. Aujourd'hui, lui aussi est en feu.

Voilà pourquoi nous devons aller plus loin.

Parvenir à maîtriser les prix du gaz.

Et obtenir le découplage direct des prix de l'électricité et du gaz.

Et réaliser une réforme structurelle du marché européen de l'énergie.

Tegelijk moeten we onze afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen zo snel mogelijk afbouwen.

Enkele maanden terug dachten we hiervoor jaren nodig te zullen hebben, tot 2026.

Vandaag zien we dat de belangrijkste economieën in Europa, mits de juiste stappen, reeds in de komende weken en maanden zonder Russisch gas verder kunnen.

Ik hoop, en ik ijver ervoor, dat we, nog voor het einde van het jaar, met een groot aantal lidstaten van de Europese Unie aan Poetin kunnen zeggen: we hebben jouw gas niet meer nodig. Hou het maar.

Want waarom stijgen de prijzen?

Die prijzen stijgen niet omdat er schaarste is. Er is geen tekort aan gas. Onze reserves zijn hoger dan vorig jaar.

De prijzen stijgen omwille van de onzekerheid, wat leidt tot speculatie.

Indien we over enkele maanden kunnen zeggen dat we dat Russische gas niet meer nodig hebben en de markten beseffen dat we zullen ingrijpen, dan valt die onzekerheid voor een groot deel weg. En dan kunnen de prijzen dalen.

In de komende dagen verwachten we een initiatief vanwege de Europese Commissie.

Een pauzeknop, die onze bevolking en bedrijven op adem laat komen.

Een pauzeknop die ons de tijd geeft om de markt te hervormen zodat de versnelling naar een koolstofarme energiebasis mogelijk wordt.

De huidige crisis dwingt ons ertoe om ons energieverbruik te rationaliseren en in een nieuwe richting te sturen.

Om versneld de transitie te realiseren, en onze CO2 uitstoot voor goed naar de geschiedenisboeken te verwijzen.

Eigen Europese energie, propere energie, en betaalbare energie.

Dat is ook het beleid van deze regering: versnelde investeringen in hernieuwbare energie, een verlenging van de nucleaire capaciteit, de uitrol van waterstofinfrastructuur, met gedecarboniseerde gascentrales als vangnet.

Een beleid met concrete stappen:

• een versnelde elektrificatie van ons wagenpark
• een energie-eiland voor onze kust tegen 2026
• een verhoging van onze offshore windcapaciteit tegen 2030 en 2040
• grotere interconnecties met de landen rond de Noordzee, met het VK, Denemarken en Noorwegen
• investeringen in nieuwe nucleaire technologie
• en de versnelde bouw van een waterstof backbone voor onze energie intensieve industrie

En op al deze gebieden hebben we bedrijven die wereldtop zijn.

Économie

Ca, c’est à long terme.

A court terme, la situation sur les marchés de l’énergie hypothèque lourdement notre situation économique.

Croulant sous les prix du gaz, les boulangers ne parviennent plus à assurer leur rentabilité en proposant du pain à un prix socialement acceptable.

Un quart des indépendants risquent de travailler à perte cette année.

Des entreprises se voient contraintes de réduire ou de suspendre leur production. Avec ces prix de l’énergie, elles risquent de perdre toute compétitivité.

La vente de leurs stocks de gaz leur rapporte plus que leur production.

Si cette situation se prolonge, nous risquons une délocalisation massive de l’activité économique de l’Europe vers d’autres continents où les prix de l’énergie sont bien plus bas. La preuve d’ailleurs qu’il n’est pas question d’une pénurie mondiale.

Tout l’enjeu de cette discussion réside au cœur de la coopération européenne.

Les traités de Rome étaient ancrés dans une coopération étroite en matière d'énergie.

À l’époque, il s’agissait du charbon et de l’énergie atomique.

Telle était la base de notre coopération économique. Il en sera de même demain.

Grâce au développement d’un nouveau mix énergétique qui élimine progressivement les combustibles fossiles.

En effet, ces dernières années, nous avons réalisé que l’Europe était, pour certains produits, trop fortement dépendante de la production sur d’autres continents.

C’est par exemple le cas des semi-conducteurs ou des armes. Et c’est très clairement le cas de nos ressources énergétiques.

Ce constat nous a menés vers un débat majeur sur l’autonomie stratégique de l’Europe.

Nous avons franchi des étapes importantes à ce niveau, notamment avec le paquet législatif européen sur les semi-conducteurs, le « Chips Act ».

Mais nous devons veiller à ce que ce réveil géopolitique européen ne conduise pas notre continent vers l’isolement.

En tant que petite économie ouverte, nous devons trouver un équilibre entre ouverture et autonomie.

Veiligheid

Wie Europese strategische autonomie zegt, spreekt ook over veiligheid.

Het einde van de koude oorlog en het vredesdividend hebben ons al te lang doen geloven dat een oorlog in Europa een hersenschim uit het verleden was. Het was brutaal ontwaken, op 24 februari.

Collectief hebben we op dat ogenblik binnen Europa beseft dat we het roer moesten omgooien.

In aanloop naar de NAVO-Top in Madrid hebben nagenoeg alle Europese landen van het Bondgenootschap beslist om hun defensiebudget drastisch te verhogen.

Ook België heeft dat gedaan. Een miljard euro extra nog deze legislatuur om onze troepen meer operationeel inzetbaar te maken.

Een verhoging van het defensiebudget tot 1,57% van ons BBP tegen het einde van dit decennium.

En een verdere verhoging tot 2% tegen het midden van het volgende decennium.

Die verbintenissen zijn verankerd.

Sommigen beweren dat dit te traag is, too little too late.

Ik ben het daar niet mee eens.

Momenteel ontbreekt de productiecapaciteit om die stijgende defensiebudgetten te absorberen.

Als iedereen op hetzelfde ogenblik hetzelfde wil kopen, stijgen de prijzen.

En verder hebben we die twaalf jaar nodig om de samenwerking en de coördinatie binnen de Europese Unie op defensievlak te versterken.

Zodat de uitgaven in de eerste plaats ten goede komen aan onze eigen defensie-industrie.

Een voorbeeld. Het volgende jachtvliegtuig, de opvolger van de F-35, dat moeten we in Europa bouwen en produceren.

Op die manier verwerven we kennis en expertise en worden we een volwaardige trans-Atlantische partner.

En versterken we onze strategische autonomie.

Mesdames et Messieurs,

Qu'il s'agisse de la crise de la dette souveraine, de la crise migratoire, ou de la pandémie - qui n'est d'ailleurs pas encore totalement éradiquée - nous devons rester vigilants.

Ou qu’ils s’agisse du conflit en Ukraine et des prix délirants de l'énergie.

A chaque fois, nous ne pouvons en sortir qu'en travaillant ensemble.

Au sein de l'Union européenne et de l'OTAN en premier lieu.

Mais ces organisations sont-elles fit for purpose ?

Et sommes-nous, en tant que Belgique, prêts à faire valoir nos intérêts dans le cadre de notre coopération internationale ?

L'OTAN sort de la crise actuelle à la fois élargie et renforcée, comme c’est clairement apparu à Madrid.

Qu'en est-il alors de l'Union européenne ?

Permettez-moi de commencer par saluer l’action d’Ursula von der Leyen et de Charles Michel.

Depuis leur entrée en fonction, ils ont pris la barre du navire européen dans des eaux particulièrement troubles et ils l'ont fait avec brio.

Grâce à leur engagement personnel et à leur leadership.

Mais, bien sûr, le succès ou l’échec de notre Union ne peut tenir exclusivement aux qualités personnelles de quelques-uns.

Les institutions doivent être elles-mêmes solides et efficaces.

Et le travail est loin d’être terminé.

Het is duidelijk dat er een nieuwe uitbreiding van de Europese Unie op ons af komt. De landen in de Balkan, Oekraïne, Moldavië.

Zij zijn kandidaat. Zij behoren tot de Europese familie en zij moeten een realistisch perspectief krijgen op toetreding.

Want het is voor die landen inderdaad zoals Kaja Kallas over Estland zegt: We only have two options, either we are with Europe or we are with Russia.

Wij vragen van de kandidaat-lidstaten grote inspanningen om aan de criteria te voldoen.

En we moeten streng blijven toekijken op die criteria.

Maar die volkeren zullen die inspanningen enkel leveren indien zij zeker weten dat er op het einde van een lange rit ook effectief toetreding volgt.

Daarom is de aankomende “Wider Europe” Top in Praag een belangrijk signaal. Op die manier betrekken we die regeringen bij de Europese agenda en het Europese beleid, en sturen we een belangrijk signaal naar hun bevolkingen: jullie horen erbij!

Tegelijk moeten we opletten dat we niet dezelfde fout maken als in 2004 en 2007, bij de vorige collectieve toetredingsronde.

De Europese instellingen waren niet voorbereid op de schok van de toetreding van 10 landen met een andere geschiedenis, met een andere politieke cultuur, met andere verwachtingen en andere belangen.

We hadden verzuimd om die instellingen te versterken tijdens de toetredingsonderhandelingen.

Die fout mogen we niet herhalen.

Want het wordt niet makkelijker om met 35 lidstaten te beslissen.

Dat wordt moeilijker. We moeten daar niet flauw over doen.

Dus moeten we inderdaad meer beslissingen nemen met gekwalificeerde meerderheid, om te beletten dat één of enkele landen de boel stil leggen.

Een Commissie met 35 commissarissen moet slagkrachtig blijven. Hoe doen we dat?

Hoe versterken we de democratische legitimiteit van het Europees Parlement?

Trouwens, sinds de uitbreidingen twintig jaar geleden, merken we allemaal dat de bestaande machtsevenwichten binnen de Europese Unie en de NAVO aan het evolueren zijn.

Sinds 24 februari 2022 zien we ook hier een beslissende versnelling. Dat zal ons gewicht binnen de EU en de NAVO in de komende maanden en jaren verder hertekenen.

Indien we willen vermijden dat ook onze invloed taant, dan moeten we onze manier van diplomatie bedrijven, durven aanpassen.

Het volstaat niet langer om te kijken wat er gebeurt in Parijs en Berlijn.

We zullen onze belangen preciezer in kaart moeten brengen, en ons diplomatiek optreden daarop enten.

Met de Nationale Veiligheidsstrategie die eind vorig jaar werd goedgekeurd, beschikken we daartoe over een helder kompas.

Die Nationale veiligheidsstrategie spoort buitenlandse zaken, ontwikkelingssamenwerking en defensie aan tot verdere integratie, veeleer dan zich achter hoge muren terug te trekken. Wij kunnen ons geen silo’s meer veroorloven.

Dit brengt me tot een laatste bedenking, over ons voorzitterschap van de Europese Unie, dat begint op 1 januari 2024.

Laat me beginnen met een oproep tot realisme en pragmatisme, maar ook ambitie.

Ons voorzitterschap komt helemaal op het einde van de Europese legislatuur. Tijdens dat laatste semester komt het er vooral op aan om wetgevende dossiers af te ronden, niet om nieuwe initiatieven te lanceren.

Tegelijkertijd tonen de afgelopen Voorzitterschappen dat een grote dosis pragmatisme steeds belangrijker wordt.

Net als de capaciteit om bij opeenvolgende crisissen snel te schakelen.

Na de aanslagen van 11 september 2001, hebben we als voorzitter van de Europese Unie getoond dat we dat kunnen.

Maar het mag daar niet toe beperkt blijven.

Er komen Europese verkiezingen in het voorjaar van 2024.

Daarna wordt een nieuwe Europese Commissie samengesteld.

Ons voorzitterschap moet de ambitie hebben om mee te wegen op de Europese agenda voor de volgende Commissie.

En tot slot moeten we beschermen wat de Europese Unie uniek maakt.

Onze democratische waarden, onze fundamentele rechten en vrijheden.

Dat kunnen we alleen door de Europese rule of law te versterken, met alles wat dat impliceert.

Net zoals onze waardenagenda de ruggengraat blijft van ons buitenlands optreden, wordt het ook een rode draad doorheen ons voorzitterschap.

C’est le message que nous devons passer au-delà des frontières de l’Europe également.

En Afrique, en Asie, en Amérique latine, au Moyen-Orient…

Et au sein des Nations Unies.

Partout où ces droits et valeurs sont remis en question, nous devons les remettre sur la table.

Mesdames et Messieurs,

Je n’oublierai jamais le Conseil européen du 24 février, quelques heures après l’invasion, alors que chacun pensait que Kyiv tomberait dans les 72 heures. Que Zelensky choisirait la fuite pour éviter la mort.

Je me souviens du silence absolu qui régnait dans l’assemblée lors de l’intervention de Zelensky et le détermination qui s’ensuivit. La frontière ukrainienne est notre frontière. Le combat de l’Ukraine pour sa liberté et sa souveraineté est notre combat. Seule la victoire de l’Ukraine est concevable et nous devons faire tout pour restaurer l’intégrité territoriale de l’Ukraine.

Cela illustre comment, lorsque l’histoire s’accélère, les conventions et les certitudes politiques volent en éclats.

Cela illustre la force qui peut émaner d'une seule personne qui défie le destin et s'entête à persévérer.

Et cela illustre une chose que j'ai répétée à plusieurs reprises pendant l'épidémie du corona : lorsque les faits évoluent, nous devons faire évoluer nos positions.

Je constate que mes collègues du Conseil Européen le font.

Au début, plusieurs États membres pensaient pouvoir résoudre leurs problèmes énergétiques tout seul, en prenant l’avion pour le Qatar ou l’Algérie.

Aujourd’hui, tout le monde ou presque au sein de l’Union Européenne comprend la nécessité d’une réponse européenne si nous voulons éviter un transfert budgétaire massif de la part des pays consommateurs vers les pays producteurs de gaz.

Dames en Heren,

Ik ben een overtuigde liberaal.

Ik geloof in de vrije markt, in de vrijheid van het individu, het vooruitgangsoptimisme, de waarden van de verlichting.

Dat zal nooit veranderen.

Maar soms, zeker in tijden van versnelling van de geschiedenis, moet men zichzelf, de eigen ideeën in vraag durven stellen.

Wat we op dit ogenblik zien op de energiemarkt, is de waanzin voorbij.

Op dat ogenblik moet de overheid ingrijpen.

Wij kunnen niet vanop de zijlijn toekijken hoe onze samenleving en onze economie worden ontwricht.

Het in vraag stellen van gekende zekerheden, het zoeken van nieuwe evenwichten, is wat we in de komende maanden en jaren nog zullen doen. Of het nu over energie en klimaat gaat, onze economie of onze veiligheid.

Het zijn die momenten waarop de diplomatie haar rol ten volle moet spelen.

Ik reken op jullie.